Ο Αντώνης Γιαννακόπουλος στο Ραδιοσταθμό της Εκκλησίας της Ελλάδος στην εκπομπή «Απόγευμα στον 89,5» είχε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνομιλία με την επιμελήτρια του βιβλίου του π. Διονυσίου Ταμπάκη Χάπι εντ κυρία Δήμητρα Σταύρου. Αποσπάσματα από αυτή τη συνέντευξη δημοσιεύουμε εδώ.
Ερώτηση: Κοντά μας σήμερα είναι η επιμελήτρια ενός βιβλίου, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άθως και έχει τίτλο Χάπι εντ. Είναι η κυρία Δήμητρα Σταύρου. Καλώς ορίσατε. Χάπι εντ, λοιπόν, από τον πατέρα Διονύσιο Ταμπάκη και τις εκδόσεις Άθως. Κυρία Σταύρου, στις παλιές ταινίες δεν λέγαμε ότι έχουν χάπυ εντ;
Απάντηση: Ναι, στις ταινίες το λέμε συνήθως αλλά και σε όλες τις ευτυχείς εκβάσεις των περιπετειών της ζωής μας γενικώς. Πιο πολύ ως αστείο, βέβαια, αλλά και με μια βαθιά ανακούφιση πως όλα πια πέρασαν.
Ερώτηση: Υποψιάζομαι όμως ότι επίτηδες το αφήσατε με ιώτα το χαπι στον τίτλο και δεν το βάλατε με ύψιλον. Και διατηρήσατε και την ελληνική γραφή, δεν το γράψατε με λατινικά στοιχεία. Δεν θέλω να μπω στα χωράφια σας, αλλά κάτι σημαίνει αυτό. Αυτήν την εντύπωση μου δίνει συνολικά η ορθογραφία του τίτλου.
Απάντηση: Ναι, πολύ σωστά υποθέσατε, επίτηδες έμεινε με ιώτα, επίτηδες γράφτηκε με ελληνικό αλφάβητο. Χάπι εντ δηλαδή τέρμα στα χάπια! Ο πατήρ Διονύσιος ήταν αυτός που πρότεινε τον τίτλο. Του αρέσουν πολύ τα παιχνίδια με τις λέξεις, τα λογοπαίγνια, τον έχουμε πια μάθει τον παπούλη και από τα άλλα του βιβλία. Χάπι εντ λοιπόν, είναι τόσο το ευτυχές τέλος όσο και το τέλος στα χάπια.
Ερώτηση: Βλέπω τον υπότιτλο και ξεκαθαρίζει ακόμη περισσότερο η απορία: Χάπι εντ. Άγχη, θλίψεις, κατάθλιψη, λογισμοί: Του λοιπού μη λυπού! Και όχι μόνο λύνεται ο γρίφος του τίτλου Χάπι εντ, αλλά θίγονται και κάποια καίρια θέματα. Άγχη, θλίψεις, κατάθλιψη, λογισμοί. Ποιος από εμάς έχει καταφέρει να κρατήσει μακριά του τις καθημερινές αγωνίες; Ποιος από εμάς μπορεί να σηκώσει τις θλίψεις της ζωής; Ο πατήρ Διονύσιος Ταμπάκης χτύπησε πάλι φλέβα.
Απάντηση: Ο πατήρ Διονύσιος, έγγαμος ιερέας και πατέρας, καθώς και εφημέριος και πνευματικός σε ιερό ναό στο Ναύπλιο, ό,τι λέει, το λέει ως απόσταγμα της καθημερινής του παρουσίας στην πρώτη γραμμή. Η Εκκλησία είναι σαν ένα καράβι, όπως έλεγε ο άγιος Παΐσιος, αλλά και ολόκληρη η παράδοσή μας. Ο πατήρ Διονύσιος διακονεί μέσα σε αυτό το καράβι όλους μας. Ασθενείς και οδοιπόρους στην κυριολεξία. Και από αυτήν την ευαίσθητη θέση γράφει και το βιβλίο του.
Επιτρέψτε μου να σας διαβάσω με αυτήν την αφορμή ένα σημείο του βιβλίου, που νομίζω πως περιλαμβάνει τον αρχικό προβληματισμό του συγγραφέα. Ως ιερέας και πνευματικός από αυτήν την αφορμή έλαβε την κινητήρια δύναμη να συντάξει τις σελίδες που έχουμε πλέον στα χέρια μας με τον τίτλο Χάπι εντ:
ΣΗΜΕΡΑ ἐπινοοῦμε νέες, μὴ ἀναγκαῖες ≪ἀνάγκες≫, ποὺ συσσωρεύουν μέσα μας ἀκατάπαυστα ζάλη καὶ ἄγχος. Γι’ αὐτὸ παρακαλεῖ ἡ Ἐκκλησία στὴν Θεία Λειτουργία “ὑπὲρ τοῦ ῥυσθῆναι ἡμᾶς ἀπὸ πάσης ὀργῆς, κινδύνου καὶ ἀνάγκης”, δηλαδή ὑπὲρ τοῦ νὰ ἀπαλλαγοῦμε ἀπὸ κάθε τεχνητὴ καὶ φτιαχτὴ ἀνάγκη.
Ερώτηση: Το Χάπι εντ, λοιπόν, είναι ένα πολύ όμορφο βιβλίο, μοιάζει σαν μικρό κόσμημα, από ό,τι βλέπω. Μια τριανταφυλλιά κρέμεται με τα ρόδα της στο εξώφυλλο. Είναι βιβλίο μικρού μεγέθους, το χώνουμε στην τσάντα μας, το έχουμε στο κομοδίνο μας, είναι από τα βιβλία, που έρχονται κοντά μας για να γίνουν φίλοι μας πολύ εγκάρδιοι, για να μας συμπαρασταθούν κάθε στιγμή. Και με τον ευρηματικό του τίτλο, Χάπι εντ, μας ανοίγει την όρεξη. Ας το ξεφυλλίσουμε μαζί λοιπόν. Βλέπω στα περιεχόμενα πως χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια και το πρώτο κεφάλαιο το ονομάζει: Γαλήνη ή ταραχή; Γιατί βάζει ερωτηματικό ο πατήρ Διονύσιος σε ένα τόσο ξεκάθαρο ερώτημα;
Απάντηση: Πράγματι, πρόκειται για ένα ερώτημα που νομίζω ξέρουμε όλοι τι απάντηση θα επιλέγαμε. Όμως δυστυχώς έρχεται η καθημερινότητα και μας βάζει συνεχώς μπροστά σε αυτό το δίλημμα κάθε στιγμή, σε μεγάλα ή μικρά θέματα. Και αυτό θέλει να δηλώσει ο πατήρ Διονύσιος με το ερωτηματικό: Γαλήνη ή ταραχή; Δηλαδή προς τα πού θα αποφασίσεις να πλεύσεις στη ζωή σου; Η ταραχή φέρνει θυμό, φέρνει ασυνεννοησία με τους ανθρώπους γύρω μας, φέρνει ακοινωνησία πραγματική, δεν οδηγεί σε καμία πρόοδο. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας λένε πως ό,τι σου προκαλεί ταραχή δεν είναι εκ Θεού. Αυτός ο εύκολος διαχωρισμός είναι που γνωρίζουμε όλοι στην εκκλησιαστική μας ζωή εξ απαλών ονύχων. Και όμως! Πολύ συχνά δεν μπορούμε να διακρίνουμε εύκολα τι οδηγεί στη γαλήνη, στην κατά Θεόν γαλήνη και τι οδηγεί σε ταραχή, δηλαδή τι μας κλείνει τα μάτια για να μην απολαύσουμε την γαλήνη του Θεού. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο σε προσωπικό επίπεδο. Ζούμε σε έναν ολόκληρο κόσμο, όπου η ταραχή συνήθισε πια να σηκώνει ολόκληρη τρικυμία τόσο σε επίπεδο κοινωνικών ομάδων, όσο και σε επίπεδο παγκόσμιο.
Ο παπα-Διονύσης στέκεται θετικά μπροστά σε αυτή τη διαμάχη. Έρχεται και μας θυμίζει με έναν τρόπο ελπιδοφόρο το αποτέλεσμα αυτής της σύγκρισης. Μας θυμίζει ότι η ταραχή ποτέ δεν νικάει και ότι έστω μια αχτίδα πολύ μικρή διαλύει το απόλυτο του σκοταδιού. Και τελικά μας βοηθάει να πάρουμε τις αποφάσεις μας. Διαβάζω:
ΕΛΕΓΕ ἕνας μοναχός: – Ὁ ἀναπαυμένος εἶναι καὶ ἀναπαυτικός. Ὁ εἰρηνευμένος εἶναι καὶ εἰρηνοποιὸς καὶ ὁ χαρούμενος χαροποιός. Ὅ,τι ἔχεις μέσα σου, αὐτὸ καὶ δίνεις.
Ερώτηση: Σύντομο και εύστοχο. Διαβάστε μας, παρακαλώ, ακόμη κάτι από όσα λέει ο πατήρ Διονύσιος σχετικά με το καθημερινό δίλημμα γαλήνης και ταραχής.
Απάντηση: Ναι, θα σας διαβάσω μια μικρή ιστορία που άκουσε και την κατέγραψε. Αλλά πρώτα να σας εξηγήσω πολύ σύντομα πώς δούλεψε ο συγγραφέας: Ο πατήρ Διονύσιος Ταμπάκης συνέλεξε για το βιβλίο του, το Χάπι εντ, ένα υλικό πολύτιμο τόσο από τα διαβάσματά του, όσο και από συναντήσεις με αφανείς, πνευματοφόρους μοναχούς στο Άγιον Όρος, μα και σε άλλα μοναστήρια. Ο παπούλης σημείωσε στο σημειωματάριό του την οσιακή τους σοφία και την οργάνωσε με έναν τρόπο ώστε το μικρό, ιδιαίτερα κομψό βιβλίο, το Χάπι εντ, να αποτελέσει εγχειρίδιο σπουδής για τη ζωή μας. Ας ακούσουμε λοιπόν τι άλλο κατέγραψε από τις επισκέψεις του στο Άγιον Όρος σχετικά με το πρωταρχικό δίλημμα της καθημερινότητάς μας, Γαλήνη ή ταραχή:
ΕΛΕΓΕ ὑπερίληκας μοναχός: – Σήμερα οἱ ἄνθρωποι γίνανε πολὺ εὐαίσθητοι. Κλονίζονται μὲ τὸ παραμικρό, σὰν τὴν κορυφὴ τῆς λεύκας ὅταν φυσᾶ ἀεράκι. Τὰ παλαιὰ χρόνια καὶ τί δὲν ζούσανε καὶ βλέπανε οἱ ἄνθρωποι! Θυμᾶμαι τὴν γιαγιά μου, ποὺ μοῦ ἔλεγε τὴ φρίκη καὶ τὶς σφαγὲς τῶν Ἑλλήνων στὴν Μικρὰ Ἀσία. Κι ὅμως ἀνασκουμπωθήκανε καὶ προχωρήσανε μπροστά. Μάλιστα οἱ περισσότεροι προκόψανε καὶ ξαναστυλώσανε τὰ ἐρείπιά τους. Τώρα μία κουβέντα ἀρκεῖ λίγο στραβὴ καὶ νιώθει ὁ ἄνθρωπος πὼς συντρίβεται ἡ ψυχή του σὰν τὸ καλάμι καὶ παθαίνει κατάθλιψη. Εἴπαμε, νά ’χουμε λίγη εὐαισθησία, ἀλλὰ ὄχι κι ἔτσι!
– Μὰ ὅταν, Γέροντα, μᾶς φαρμακώνουνε ἢ μᾶς ἀδικοῦνκάποια πρόσωπα, πῶς μποροῦμε νὰ βγάλουμε τὸ δηλητήριο;
– Νὰ ἕνα ὡραῖο πνευματικὸ κόλπο, ποὺ μοῦ εἶχαν πεῖ οἱ Γεροντάδες μου. Ὅταν κάποιος σὲ ἐνοχλήσει καὶ αἰσθανθεῖς στὴν καρδιά σου ὀργή, πὲς ἐτούτη τὴν εὐχή: ≪Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησον τὸν δοῦλον σου καὶ διὰ εὐχῶν αὐτοῦ σῶσε καὶ ἐμένα≫. Γιατί, ὅσο κακὸς καὶ νὰ δείχνει κάποιος, δὲν μπορεῖ, κάποιο καλὸ θὰ ἔχει ἐπάνω του. Καὶ ὁ Νέρων ἀκόμη ἢ ὁ Στάλιν, ἂς ποῦμε, ὅλο καὶ κάποιο καλὸ θὰ εἴχανε. Ἔτσι θὰ καταλαγιάσει ὁ λογισμὸς καὶ θὰ δεῖς πὼς θὰ φύγει ἀμέσως ἡ πίγκωση.
–Τί θὰ πεῖ πίγκωση, Γέροντα;
– Οἱ παπποῦδες μας, πρόσφυγες τῆς Μικρασίας, μείνανε σὲ ἕνα χωριὸ τῆς Ἀργολίδας. Καὶ ἐκεῖ μάθανε αὐτὴ τὴ λέξη, πίγκωση, ποὺ σημαίνει πνίγομαι ἀπὸ τὴ στενοχώρια. ≪Θλιβόμενοι ἀλλ’ οὒστενοχωρούμενοι≫ λέει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, θυμᾶστε; Μπορεῖ ἡ ζωή μας νὰ μᾶς θλίβει, ἀλλὰ δὲν θὰ ἀφήσουμε τοὺς λογισμοὺς καὶ τὰ πάθη νὰ μᾶς στενοχωροῦν.
Ερώτηση: Η διδασκαλία της Εκκλησίας είναι ενιαία: από τον απόστολο Παύλο μέχρι την στάση ζωής των Ελλήνων προσφύγων της Μικράς Ασίας. Μπορεί να αλλάζουν οι συνθήκες της ζωής μας αλλά δεν αλλάζει το ύφος και το ήθος του Χριστιανού. Κεφάλαιο δεύτερο: Άγχος, αγωνία, πλεονεξία. Λέξεις κλειδιά θα λέγαμε.
Απάντηση: Επιτρέψτε μου να διαβάσω στην εύστοχη παρατήρησή σας για τις λέξεις κλειδιά, ένα απόσπασμα από όσα ο πατήρ Διονύσιος Ταμπάκης μας καταθέτει στο καινούργιο βιβλίο του, το Χάπι εντ:
Έχουμε ἐκπαιδεύσει τὸν νοῦ μας νὰ ἀμολιέται ἢ στὸ παρελθόν, ὅπου γεμίζουμε ἐνοχές, ἢ στὸ μέλλον, ποὺ φορτιζόμαστε ἄγχος, ἢ στὸ φτηνὸ παρόν, ὅπου τότε βασανιζόμαστε ἀπὸ ἀγωνία. Ποτὲ ὅμως μέσα μας. Δὲν θέλουμε μὲ τίποτα νὰ συναντηθοῦμε μὲ τὸν ἑαυτό μας, ὅλο ἀναβάλλουμε τὸ ραντεβοὺ μὲ τὰ ἐσώψυχά μας βρίσκοντας ὁλοένα διάφορες προφάσεις. Καὶ αὐτὴν τὴν τακτικὴ τὴν διδάσκουμε καὶ στὰ παιδιά μας. Διπλὰ καὶ τριπλὰ φροντιστήρια, ξένες γλῶσσες, κολύμβηση, ὠδεῖα, πτυχία, μεταπτυχιακά, διδακτορικὰ δίχως ἐλευθερία, ἠρεμία καὶ γλυκὸ ψωμὶ τὴν ζωή μας. Ὅλο πλαταίνουμε, πλαταίνουμε πρὸς τὰ ἔξω, μὰ δὲν βαθαίνουμε ποτὲ μέσα μας, ἐκεῖ ὅπου δείχνει ὁ Χριστός, ὅταν λέει: ≪Ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντὸς ἡμῶν ἐστί≫. Ἂς κατέβουμε στὴν καρδιά μας, διότι ὅλη μας ἡ ζωὴ εἶναι ἐκεῖ μέσα. Ἀπὸ γυρολόγοι ἂς γίνουμε μεταλλωρύχοι καὶ ‘κεῖ κάτω θὲ νὰ βροῦμε πραγματικὸ χρυσό, ποὺ δὲν δύναται ποτὲ κανεὶς νὰ μᾶς τὸν κλέψει. Ἀναπλέουμε σὲ μία σανίδα πάνω στὰ κύματα καὶ ὅλο κλυδωνιζόμαστε ἀπὸ τὸ κέφι τῆς φουρτούνας σὰν τὰ ἀφρόψαρα. Ἐνῶ τὰ πιὸ ἔξυπνα πολιτεύονται στὸν βυθὸ τῆς θαλάσσης, ἐκεῖ ποὺ βασιλεύει ἡ νηνεμία καὶ ἡ γαλήνη. Τὰ ἀφρόψαρα ὄχι μόνο ζαλίζονται ἀπὸ τὰ κύματα, ἀλλὰ τὰ τρῶνε καὶ οἱ γλάροι κάπου-κάπου!
Ερώτηση: Μέσα στη ζωή όμως δεν είναι και οι σπουδές και τα ωδεία για τα παιδιά, τα μεταπτυχιακά για τους φοιτητές, η όποια εξέλιξη για τον καθένα μας; Πώς θα τα ισορροπήσουμε όλα αυτά; Πως θα γλιτώσουμε από αυτές τις φυσικές, θα λέγαμε, καθημερινές αγωνίες;
Απάντηση: Ο πατήρ Διονύσιος παραπέμπει στον άγιο Παΐσιο και πάλι και γράφει: «Το άγχος προέρχεται από τον πονηρό». Δεν είναι κακές οι δραστηριότητες των παιδιών μας ούτε τα διδακτορικά ούτε η πρόοδος. Κακό είναι ότι τα βάζουμε ψηλά, στη θέση που θα έπρεπε να έχουμε τον Πανάγαθο Κύριό μας και το διακόνημά μας προς τον πλησίον. Ό,τι καταφέρνουμε είναι δωρεά του Αγίου Πνεύματος, λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας μας, και το καταφέρνουμε προς δόξαν Θεού και προς διακονία των συνανθρώπων μας. Αν ξεκινήσουμε από αυτήν την αφετηρία τις σπουδές και τις δουλειές μας, δεν αποκτά κανείς από εμάς άγχος για καμία φυσική δραστηριότητα προόδου. Παίρνει την δύναμη και τη χαρά του Κυρίου χωρίς να φορτώνεται με άγχη. Αλλά και άγχος να τον καταβάλει, θα υπάρξουν γύρω του οι συνάνθρωποί του, οι αδελφοί του, που θα του θυμίσουν τι πρέπει να κάνει για να γαληνέψει. Έτσι μας περιγράφει πως γίνεται ο πατήρ Διονύσιος Ταμπάκης μέσα από τις σελίδες του Χάπυ εντ. Και μάλιστα μας δίνει την απάντηση αυτή δια των λόγων και πάλι ενός ανωνύμου μοναχού:
ΕΙΠΕ μοναχός: – Μὴν ἀναζητᾶτε μανιωδῶς τὸ τέλειο, διότι στὸ τέλος θὰ πληρώσετε καὶ τὰ ἀνάλογα τέλη, δηλαδή τὸ ἀνάλογο κόστος, βάζοντας τέλος στὴν γαλήνη τῆς καρδιᾶς σας. Ὅλο νὰ μᾶς πιάνει μία ἀτερμάτιστη ἐπιθυμία γιὰ τὸ τέλειο… Ἐχθρὸς ὅμως τοῦ καλοῦ εἶναι τὸ καλύτερο καὶ τοῦ τελείου… τὸ τελειότερο. Ἂς στραφοῦμε στὸν Εἰρηνοποιὸ Χριστό, ποὺ εἶναι ἡ ἀτελεύτητη τελειότητα, καὶ ἔτσι θὰ δώσουμε τέλος στὴν ταραχή, ποὺ γεννᾶ τὸ κυνήγι τοῦ τελείου.
Ερώτηση: Και πάλι εδώ τα ωραία παιχνίδια με τις λέξεις που αγαπά ο πατήρ: η ατελεύτητη τελειότητα του Θεού να μας βοηθήσει να… τελειώνουμε επιτέλους με την τελειομανία μας! Κεφάλαιο τρίτο: Η πονηρία των λογισμών. Έτσι το ονομάζει ο πατήρ Διονύσιος αυτό το κεφάλαιο. Και στ’ αλήθεια πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας, παλαιοί και σύγχρονοι αποδίδουν την ταραχή και το άγχος και την πλεονεξία ακριβώς εκεί, στον πόλεμο των λογισμών. Τι λέει ο πατήρ Διονύσιος Ταμπάκης σχετικά με το θέμα αυτό σε αυτές τις σελίδες;
Απάντηση: Ο παπα-Διονύσης μας λέει πράγματα γνωστά εδώ και αιώνες, να μην πω χιλιετίες, αλλά σχεδόν ξεχασμένα στην εποχή μας! Με την αγαπημένη του μέθοδο, την καταγραφή σοφών συμβουλών από πνευματοφόρους, ανώνυμους πατέρες του Άθωνα, ο πατήρ Διονύσιος γράφει στο βιβλίο του:
ΕΙΠΕ ένας μοναχός: – Ὁ μεγαλύτερος ταραχοποιὸς εἶναι ὁ λογισμός.
Η παρελθοντολογία, γράφει σε άλλο σημείο του βιβλίου ο πατήρ Διονύσιος, μα και η μελλοντολογία, ακόμη και η αρρωστημένη παροντολογία, όλα αυτά σπέρνουν την ταραχή στο νου μας.
Γράφει αλλού:
ΟΠΩΣ μία μικρὴ τρίχα ταράσσει καὶ συγχύζει τὸ μάτι, ἔτσι καὶ μία μικρή, γήινη φροντίδα ταράσσει καὶ διώχνει τὴν γαλήνη.
Η ταραχή των λογισμών, σαν αναρριχητικό αγριόχορτο, δια των λογισμών σιγά-σιγά διαβρώνει το μυαλό μας. Η αγκαθερή περικοκλάδα θα προσπαθήσει να καταπνίξει κάθε προσπάθειά μας να απεγκλωβιστούμε.
Ερώτηση: Και πως ξεριζώνουμε αυτό το τρομερό αγριόχορτο πριν να πνίξει όλον τον ανθόκηπο της ψυχής μας;
Απάντηση: Ο πατήρ Διονύσιος είναι ένας πατέρας πραγματικός, στοργικός, δεν μας φοβίζει, ζει στην σύγχρονη εποχή με έναν χαρούμενο τρόπο, κατά Χριστόν χαρούμενο. Η λύση που δίνει για να περιορίσουμε σιγά-σιγά το επικίνδυνο αγριόχορτο των λογισμών, είναι προσευχή και διακόνημα. Το περιγράφει με έναν απλό τρόπο, καθημερινό, ήπιο, πιο απλά δεν γίνεται, ακούστε τι λέει, διαβάζω:
ΟΙ ΠΟΛΛΕΣ σκέψεις πρέπει νὰ συνοδεύονται καὶ ἀπὸ πολλὲς πράξεις, εἰδάλλως βραχυκυκλώνεται ὁ ἄνθρωπος, ὅπως συμβαίνει καὶ μὲ τὸ αὐτοκίνητο. Ἂν πατήσεις τὸ γκάζι καὶ ἔχεις παράλληλα τὸ χειρόφρενο σηκωμένο, τότε θὰ ἀνάψει καὶ θὰ σκάσει ἡ μηχανή. Κατέβασε τὸ χειρόφρενο, δηλαδὴ πάψε νὰ εἶσαι σὲ στάση καὶ συνεχῶς νὰ ἀνακυκλώνεις τοὺς λογισμούς σου, καὶ προχώρα ἁπαλά, μπροστὰ τὴ ζωή σου!
Ερώτηση: «Να μην ανακυκλώνουμε τους λογισμούς μας» λέει «και να προχωράμε μπροστά».
Απάντηση: Ναι, και θα σας διαβάσω κάτι ακόμη εύστοχο ως προς αυτήν την καυτεύθυνση που είπε κάποιος άλλος μοναχός και μας το μεταφέρει ο παπα-Διονύσης:
ΕΙΠΕ μοναχός:
– Ὁ Θεὸς ἔχει ἕνα εἰλητάριο στὸ χέρι Του καὶ κάθε μέρα μᾶς ξετυλίγει κι ἀπὸ λίγο. Γιὰ τὸ αὔριο δὲν μᾶς ἔχει ξετυλίξει ἀκόμη. Μὴν σπᾶς, λοιπόν, τὸ κεφάλι σου νὰ τὸ βρεῖς. Αὔριο θὰ σοῦ τὸ ξετυλίξει. Πρόσεξε αὐτό, ποὺ σοῦ ἔχει σήμερα. Καὶ αὐτό, ποὺ σοῦ ἔχει σήμερα, εἶναι αὐτό, αὐτὸ κι αὐτό, κάποιες χαρές, κάποιες θλίψεις… Γιὰ αὔριο θὰ εἶναι κάτι ἄλλο. Νὰ διαβάζουμε τὸ εἰλητάριο τῆς ἡμέρας καὶ μάλιστα τοῦ δωδεκαώρου.
Ο παπα-Διονύσης μας θυμίζει εδώ δια των λόγων του μοναχού πως στην Κυριακή προσευχή λέμε για τον άρτον ημών τον επιούσιον και όχι τον άρτο τον αυριανό, τον μεθαυριανό και τον σε ένα μήνα και σε έναν χρόνο. Να προχωράμε, όπως λέει απαλά μπροστά τη ζωή μας και θα έρθει δίπλα μας και η Παναγία να μας στηρίξει, θα έρθει δίπλα μας και ο Χριστός να συμπληρώσει όσα εμείς δεν μπορούμε.
Ερώτηση: Κεφάλαιο τέταρτο: Κατάθλιψη η τοξική: Ακούμε τελευταία για τοξικές σχέσεις, τοξικούς ανθρώπους, κ.λπ. Εδώ ο πατήρ Διονύσιος την κατάθλιψη είναι που χαρακτηρίζει τοξική. Το συνδυάζω με το λογοπαίγνιο που είδαμε στον υπότιτλο: Τοῦ λοιποῦ… μή λυποῦ! Τι αναφέρει ο παπούλης σε αυτό το κεφάλαιο;
Απάντηση: Το λογοπαίγνιο του υπότιτλου του πατρός Διονυσίου είναι καταγεγραμμένο και στις σελίδες του βιβλίου και μάλιστα σε αυτό το συγκεκριμένο κεφάλαιο, όπως πολύ εύστοχα το συσχετίσατε. Το έχει ακούσει ο πατήρ από τα χείλη ενός μοναχού διά Χριστόν σαλού! «Του λοιπού μη λυπού»: δηλαδή για το υπόλοιπο της ζωής σου να μην λυπάσαι πια, δεν αξίζει τον κόπο να λυπάσαι, υπάρχει Κάποιος που διέλυσε κάθε λύπη. Το απόλυτο φάρμακο για την κατάθλιψή μας.
Ξέρετε, φοβόμαστε να πούμε μερικές λέξεις: θλίψη, κατάθλιψη, απώλεια, πένθος. Διαβάζω και πάλι από το βιβλίο του πατρός Διονυσίου, που ευχαρίστως θα το ονόμαζα Αντικαταθλιπτικό Γεροντικό:
Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ δὲν καταφθάνει ἀμέσως στὸν ἄνθρωπο, οὔτε εἶναι σὰν τὰ στιγμιαῖα ροφήματα. Συνήθως ὁ ἄνθρωπος ἐρωτοτροπεῖ μία ὁλόκληρη ζωὴ καὶ εἶναι ἀρραβωνιασμένος μὲ τὴν ἀρνητικότητα, τὸ σκοτάδι καὶ τὴν ἀπογοήτευση, ὥσπου ἔρχεται ἡ ὥρα καὶ παντρεύεται ὡς τρόπαιο τὴν κυρα-Κατάθλιψη καὶ ὕστερα τρέχει καὶ δὲν φτάνει γιὰ νὰ τῆς δώσει διαζύγιο.
Γιατί το κάνουμε άραγε αυτό; Είναι όλα κύκλοι τις ζωής μας, αν είμαστε ταπεινοί, όλα αποτελούν σημεία της πορείας μας. Οι κοσμικοί άνθρωποι ίσως το πουν πορεία προς την ωριμότητα. Ο πατήρ Διονύσιος όμως μας υπενθυμίζει ότι εμείς θα έπρεπε καλύτερα να το ονομάσουμε πορεία προς συνάντηση του Ιησού Χριστού. Όταν λοιπόν εμείς αρνούμαστε υπερφίαλα να αντιμετωπίσουμε τη θλίψη και την απώλεια, τότε αρρωσταίνουμε με ένα τρόπο περίπλοκο και αντικοινωνικό, με ό,τι αυτό σημαίνει για την προσωπική μας ζωή και την κοινωνική επίσης. Ο πατήρ Διονύσιος Ταμπάκης μας θυμίζει ότι η αγκαλιά του Θεού είναι πάντα ανοιχτή για να μας αγκαλιάσει, και στη χαρά και στη λύπη. Και το ότι το ξέρουμε αυτό, είναι κάτι που μας στηρίζει και μας προσφέρει ένα είδος γενναιότητας για την αντιμετώπιση κάθε πένθους.
Γράφει ο παπα-Διονύσης, που τον αγαπάμε και μας αγαπάει τόσο πολύ:
Βοηθᾶ στὴν κατάθλιψη καὶ τὸ Δόξα σοι ὁ Θεός≫! Πρόπερσι, ποὺ εἶχε χειμῶνα μὲ πολλὴ ὁμίχλη καὶ βροχή, πῆγε ὁ λογισμός μου νὰ δυσανασχετήσει. Μία ἡμέρα ὅμως, μόλις εἶπα ≪Δόξα σοὶ ὁ Θεὸς καὶ γιὰ τοῦτον τὸν καιρό≫, ἀμέσως μπῆκε μία τέτοια χαρά μέσα μου καὶ τώρα, ὅποτε βλέπω ὁμίχλη, αἰσθάνομαι χαρὰ καὶ γαλήνη.
Ας εναποθέσουμε εκεί τα πάντα ταπεινά: τις καλοτυχίες και τις ευλογίες μας, τις απώλειες και τα πένθη μας. Η αγάπη και η οικονομία του Θεού θα τα ανθίσει. Η αγάπη και η οικονομία του Θεού μας θα μας προσφέρει και τον συνάνθρωπο και τον φίλο και τον αδελφό, θα τους φωτίσει να μας στηρίξουν. Ακούστε τι γράφει η πατήρ Διονύσιος στο Αντικαταθλιπτικό Γεροντικό του, όπως ονομάσαμε παραπάνω το νέο βιβλίο του, το Χάπι εντ:
ΟΤΑΝ σὲ μία οἰκογένεια ἀρρωστήσει ψυχικὰ κάποιο μέλος, αὐτὸ ἀποδεικνύει περίτρανα τὴν γενικότερη νοσηρότητα τῆς οἰκογένειας. Ὅλοι εἶναι συνυπεύθυνοι καὶ συμμετέχουν σὲ αὐτό, διὰ τοῦτο θὰ πρέπει κάθε φορὰ νὰ ἀναλογισθεῖ ὁ καθεὶς καὶ τὴν δική του συμπεριφορὰ καὶ μὲ μετάνοια νὰ διορθώσει ὅ,τι μπορεῖ, ἔστω καὶ ἂν θεωρεῖ πὼς ἴσως εἶναι ἀργά. Διότι… γιὰ τὴν ἀγάπη ποτὲ δὲν εἶναι ἀργά!
«Για την αγάπη ποτέ δεν είναι αργά!» Καταπληκτικό! Αλλά και παραπέρα ας προχωρήσουμε, όταν κάτι ανάλογο χρειαστεί, ο Φιλεύσπλαχνος Κύριός μας θα μας στείλει και τον ψυχολόγο ή τον γιατρό, τον πιστό γιατρό, για να μας αναλάβει και να μας βοηθήσει. Γιατί, όπως λέει και στην Παλαιά Διαθήκη, από τον Θεό προέρχεται και η ιατρική επιστήμη, από τον Θεό προέρχονται ενδεχομένως και τα φάρμακα. Αρκεί να διατηρούμε στην καρδιά μας το κατά Χριστόν κριτήριο σαν χρυσό μέτρο για όλα. Διαβάζω από το Χάπι εντ:
– ΓΕΡΟΝΤΑ, ποιό εἶναι τὸ καλύτερο φάρμακο γιὰ τὴν κατάθλιψη;
– Παιδιά μου, ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἔχουμε τὶς ἀλλοιώσεις μας. Δὲν εἴμαστε ἀπὸ ἀτσάλι. Ἀκόμη καὶ ὁ καιρὸς ἀλλάζει συνέχεια, πόσο μᾶλλον ὁ ἄνθρωπος. Δέν μποροῦμε ἄλλωστε νὰ εἴμαστε πάντα χαρούμενοι. Χαζοχαρούμενοι εἴμαστε; Ἡ μόνιμη ὅμως καὶ βαριὰ κατάθλιψη, ποὺ δὲν ἔχει ἐλπίδα, εἶναι θανάσιμο ἁμάρτημα. Καὶ δὲν ἔρχεται ἡ κατάθλιψη σὲ μία ἡμέρα ἀπὸ μόνη της. Ὅταν διώχνουμε οἱ ἴδιοι τὴν ζωὴ μέρα μὲ τὴν ἡμέρα ἀπὸ τὴν καρδιά μας, τότε μετὰ ἀπὸ καιρὸ ἔρχεται καὶ θρονιάζεται ἡ βαριὰ κατάθλιψη. Ἡ μορφὴ αὐτῆς τῆς λύπης εἶναι δαιμόνιο. Σὲ πλακώνει μέσα στὴν καρδιὰ καὶ νομίζεις ὅτι θὰ σκάσεις. Καὶ ἥλιος νὰ ὑπάρχει, ἐσὺ νομίζεις ὅτι εἶναι σκοτάδι. Ὅ,τι ὅμως πρόβλημα καὶ ἂν ἔχει ὁ ἄνθρωπος, εἶναι μία εὐκαιρία καὶ ἐμπειρία γιὰ νὰ προσεύχεται γιὰ ὅλον τὸν κόσμο. Ἀκόμη καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴν κατάθλιψη νὰ προσεύχεται. Ξέρεις πόσοι ἔχουνε κατάθλιψη; Ἴσως καὶ δισεκατομμύρια ἄνθρωποι στὸν κόσμο. Ὅταν, λοιπόν, γυρίσεις τὸ κουμπὶ στὴν προσευχή, τότε ἔρχεται ἡ Χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ σὲ ἀπαλλάσσει ἀπὸ αὐτὸ τὸ πράγμα. Ἀναλογίσου πόσοι, ἀμέτρητοι ἄνθρωποι θλίβονται τώρα μαζὶ μὲ ἐσένα. Τοὺς σκέφτεσαι, τοὺς πονᾶς καὶ ἔτσι κάνεις τὴν ἐμπειρία αὐτὴν προσευχὴ καὶ κομποσχοίνι. Νά, πρὶν λίγες ἡμέρες ἕνας καλόγηρος ἀπὸ τὴν διπλανή μας Καλύβη ἔπαθε κολικὸ νεφροῦ. Τότε μᾶς εἶπε: ≪Πολλὲς φορὲς ἄκουγα ἀσθενεῖς νὰ διαμαρτύρονται γιὰ τοὺς ὀξεῖς αὐτοὺς πόνους, ἐντούτοις ἐγὼ δὲν μποροῦσα ποτὲ νὰ τοὺς καταλάβω. Τώρα ὅμως δύναμαι νὰ τοὺς νιώσω καλύτερα καὶ νὰ προσεύχομαι μὲ πόνο καρδίας γιὰ αὐτούς. Γιὰ νὰ καταλάβεις, φαίνεται, τὸν ἄλλον πρέπει νὰ εἶσαι ἢ ἅγιος ἢ παθῶν≫.
Ερώτηση: Αυτή η ιστορία μας οδηγεί αβίαστα στο τελευταίο, πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου, που ονομάζεται: Ευλογημένες θλίψεις. Ξέρετε τι μου θυμίζει αυτός ο τίτλος; Τους αγίους Παΐσιο και Πορφύριο, πού έπασχαν οι ίδιοι από ασθένειες πολλές και οδυνηρές, ενώ είχαν το θεραπευτικό και ιαματικό χάρισμα για τους ανθρώπους τους άλλους.
Απάντηση: Ακριβώς. Από την Ιστορία της εκκλησιαστικής μας ζωής γνωρίζουμε πως η θλίψη ή η απώλεια, ο πόνος ή η ασθένεια, το μαρτύριο ή ο θάνατος, δεν είναι έννοιες απαραιτήτως αρνητικές. Όλα εντάσσονται στην μεταπτωτική μας ζωή. Όλα δια της ταπείνωσης και της μετάνοιας μάς οδηγούν στην αιώνια Βασιλεία του Θεού, μπροστά στου Χριστού το κάλος το άρρητον, θυμάστε, όπως διαβάζουμε στα ιερά κείμενα.
Διαβάζω από το Χάπι εντ:
ΘΥΜΗΘΗΚΑ τὸν μακαριστό πατέρα Ἰσαὰκ τὸν Λιβανέζο. Ὅταν βρισκόταν στὸ Ἱπποκράτειο Νοσοκομεῖο εἶχε γιὰ τρεῖς ἡμέρες λόξυγγα σὲ σημεῖο, ποὺ νὰ μὴν μπορεῖ νὰ κοιμηθεῖ οὔτε κἂν νὰ ἠρεμήσει γιὰ ἕνα δευτερόλεπτο. Ἔφτασε ἔτσι σὲ μία δυσανασχέτηση. Ὅμως ἔβαλε καλὸ λογισμὸ καὶ εἶπε: ≪Ἂς κάνω ἕνα κομποσχοίνι καὶ γιὰ ὅλους ἐκείνους -ἴσως καὶ πάνω ἀπὸ δέκα ἑκατομμύρια- ποὺ περνᾶνε τὴν ἴδια ταλαιπωρία μὲ ἐμένα καὶ κοπιάζουν καὶ γιὰ περισσότερες μᾶλλον ἡμέρες ἀπὸ ἐμένα!≫ Δὲν πρόφτασε, λοιπόν, νὰ κάνει ἕνα ἑκατοστάρι κομποσχοίνι καὶ ἀμέσως τοῦ σταμάτησε ὁ λόξυγγας. Ἂν κάνουμε σὲ κάθε πρόβλημά μας ἔτσι, τότε δὲν θὰ ἔχουμε προβλήματα.
Ο παπα-Διονύσης παραθέτει όλες τις εκδοχές της ζωής: και τον πατέρα Ισαάκ τον Λιβανέζο, που του πέρασε ο επίμονος λόξυγγας, αλλά και τον Αγιορείτη που δια του κολικού σκέφτηκε τους πάσχοντες αδελφούς και ο κολικός δεν του πέρασε. Η Πρόνοια του Θεού αλλιώς επέλεξε για τον καθένα Το κοινό σημείο όμως που ο παπα-Διονύσης τονίζει είναι πως τόσο ο ένα όσο και ο άλλος, προσευχήθηκαν θερμά. Και οι δύο ασθενείς δηλαδή έδειξαν μια κατά Χριστόν μαρτυρική γενναιότητα ανεξάρτητα από το αν γιατρεύτηκαν ή όχι τελικά. Και αυτό, λέει ο πατήρ Διονύσιος στο Χάπι εντ, αυτό είναι το μυστικό.
Ερώτηση: Στο τέλος του βιβλίου παρατηρώ πως υπάρχει και ένα παράρτημα με τίτλο: Επί του πιεστηρίου, περί επιδημίας και καραντίνας. Φαίνεται πως η καραντίνα βρήκε το βιβλίο Χάπυ εντ του πατρός Διονυσίου στο τυπογραφείο;
Απάντηση: Αλήθεια! Και εκεί ο παπούλης με πατρική στοργή έσπευσε να δώσει ένα μικρό συμπλήρωμα. Και έτσι προέκυψε το επί του πιεστηρίου κεφάλαιο περί καραντίνας. Είδε ο παπα-Διονύσης ολοκάθαρα την άμεση ανάγκη να μας δώσει κάτι από την θεραπευτική της Εκκλησίας μας. Πανδημία και καραντίνα σημαίνει και ασθενείς στο σπίτι, και ασθενείς στο νοσοκομείο, σημαίνει όμως και άγχος και φοβίες και συμπτώματα από τον εγκλεισμό σε προσωπικό επίπεδο. Σημαίνει και οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες στις ανθρώπινες ομάδες. Ο άνθρωπος, ο άνθρωπος γενικώς και συνολικώς σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Διαβάζω λοιπόν:
Η ΔΥΣΚΟΛΟΤΕΡΗ καὶ πιὸ ἐπίπονη συνάντηση ἑνὸς ἀνθρώπου εἶναι ἡ συνάντηση ὄχι μὲ κάποιον ἐχθρό του, ἀλλὰ μὲ τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό του. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ σημερινὸς πολιτισμὸς ἔχει ἀνακαλύψει μύριους τρόπους γιὰ νὰ μᾶς ἀπομακρύνει ἀπὸ τὴν ψυχή μας. Τώρα, λοιπόν, μὲ τὴν καραντίνα εἴχαμε εὐκαιρία νὰ ξανασυστηθοῦμε μὲ τὸν ἑαυτό μας, νὰ ἀνακαλύψουμε μέσα μας τὸ προσωπικό μας χάος καὶ τότε, μὲ τὴν μεταμέλεια καὶ τὴν μετάνοιά μας, νὰ ἀνατείλει ἀπὸ τὸ χάος τὸ πραγματικὸ φάος, τὸ φῶς!
Ο πατήρ Διονύσιος Ταμπακης παίρνει αφορμή με την πανδημία και την καραντίνα και μας εκτοξεύει στο φως. Από το χάος στο φάος, όπως μας παραδίδεται στα αρχαία ελληνικά κείμενα η λέξη φως. Από το χάος στο φάος-φως! Να σας διαβάσω και κάτι ακόμη, που δίνει άλλη σημασία στον εγκλεισμό. Ο εγκλεισμός γίνεται τρόπος αναζήτησης του εαυτού μας, του πλησίον μας, αλλά και του Θεού με ένα τρόπο μυστικό και θαυμαστό. Διαβάζω:
– ΓΕΡΟΝΤΑ, τώρα, περιορισμένοι σὲ λίγα τετραγωνικὰ μὲ τὴν πανδημία, σᾶς κατάλαβα καλύτερα γιὰ τὸν ἀγῶνα, ποὺ κάμετε τόσα χρόνια αὐτο-εγκαταλελειμμένοι σὲ τοῦτα τὰ Καρούλια, συντροφιὰ μὲ τοὺς ἀμίλητους βράχους.
– Ἔμ, νά, ποὺ ὁ καλὸς Θεὸς ἔχει τὴν μέριμνά του καὶ γιὰ ἑσᾶς καὶ εἶπε νὰ σᾶς δώσει λίγο ἀπὸ τὴν χάρη τοῦ ἀσκητικοῦ ἐγκλεισμοῦ. Μὰ αἰῶνες τώρα οἱ ἀσκητάδες ἐδῶ τελοῦν τὴν ἀμέριμνη μέριμνα. Ἔχουμε ἐγκαταλείψει τὴν κοσμικὴ ἀσφάλεια, πρὶν ἡ ἀσφάλεια μᾶς ἐγκαταλείψει. Εἴμαστε ἐσωστρεφεῖς, μὰ καὶ παγκόσμιοι. Ἀκίνητοι, μὰ καὶ ἀεικίνητοι. Καί, δόξα τῷ Θεῷ, δὲν μᾶς χρειάζεται κάτι. Δὲν ἔχουμε τίποτα, μὰ τὰ ἔχουμε ὅλα.
Ερώτηση: Είχα διαβάσει κάπου πως κάθε χριστιανός, ακόμη και λαϊκός, ακόμη και ζώντας μέσα στον κόσμο, έχει την βαθιά επιθυμία να συναντήσει προσωπικά τον Χριστό. Δηλαδή με την καραντίνα ίσως μπορέσαμε να λάβουμε λιγάκι, κατά τα μέτρα του ο καθένας, μια μικρή μοναστηριακή ζωή; Γευτήκαμε μήπως μια μικρή γεύση εγκλεισμού και προσευχής και κατ’ επέκταση μία συνάντηση με τον Κύριό μας;
Απάντηση: Αυτό μας λέει ο παπα-Διονύσης! Και πέρα από την πανδημία και την καραντίνα υπάρχουν και πολλοί ακόμη συνάνθρωποί μας, που ζουν ένα είδος εγκλεισμού. Ίσως και πολλοί από εμάς έχουμε περάσει κάποια τέτοια ανάλογη στιγμή στη ζωή μας: με μια προσωπική ασθένεια βαριά ή με ένα νεογέννητο παιδί ή με την φροντίδα ενός ηλικιωμένου ή ενός αρρώστου. Όλων των ειδών οι καραντίνες λοιπόν είναι μία συνάντηση με τον Θεό. Να σας διαβάσω πώς μας το καταγράφει ο παπα-Διονύσης τόσο όμορφα μέσα στις σελίδες του Χάπι εντ:
ΠΑΡΗΓΓΕΙΛΕ ὁ Κύριός μας στὸν Σίμωνα, τὸν μετέπειτα ἀπόστολο Πέτρο: ≪Ἐπανάγαγε εἰς τὸ βάθος καὶ χαλάσατε τὰ δίκτυα ὑμῶν εἰς ἄγραν≫. Δηλαδή: ≪Ξανοίξου πάλι στὴ λίμνη μὲ τὴ βάρκα καὶ ρίξτε τὰ δίχτυα σας γιὰ ψάρεμα≫. (Λουκ. 5, 4). Γι’ αὐτὸ καὶ ἐμεῖς πρέπει νὰ κάμουμε ἐσωτερικὴ στροφὴ πρὸς τὰ βάθη τῆς ψυχῆς μας, ἂν θέλουμε νὰ βροῦμε θησαυρό. Ἡ θεϊκὴ ἐσωστρέφεια εἶναι ἡ κορωνὶς τῆς πνευματικῆς ζωῆς καὶ τελικὰ εἶναι πιὸ δημιουργικὴ ἀπὸ τὴν ἐξωστρέφεια τὴν κοσμική. Δέσμιοι σὲ ἕνα κελλάκι λόγῳ τῆς ἐπιδημίας, θὰ ἀπελευθερωθοῦμε ἀπὸ τὰ δεσμὰ τῆς φιλαυτίας καὶ τῆς νοσηρῆς ἐξωστρέφειάς μας. Τώρα, μὲ τὸν κορονοϊό, θὰ γεμίζουμε ἀπὸ πνευματικὸν ἄκορον κόρον, ἀπὸ θεϊκὸ χορτασμό, ποὺ χορτασμὸ δὲν ἔχει! Πόθος μετὰ χορτασμοῦ καὶ χορτασμὸς μετὰ πόθου! Γι’ αὐτὸ σᾶς τὸ λέγω καὶ σᾶς τὸ φωνάζω: τοῦτος ὁ κορονοϊός, ἂν τὸν ἐμπορευθοῦμε σωστά, ἔχει πολλοὺς πνευματικοὺς καρποὺς νὰ μᾶς χαρίσει…
Ερώτηση: Πολύ ελπιδοφόρο το μήνυμα αυτό. Χάπι εντ, λοιπόν, το νέο βιβλίο του π. Διονυσίου Ταμπάκη από τις εκδόσεις ΑΘΩΣ. Με πολύ όμορφο εξώφυλλο, ένα βιβλίο σε εύχρηστο, μικρό σχήμα και με συμπυκνωμένο και εύστοχο περιεχόμενο. (…) Και μέσα στο Χάπι εντ παρατηρώ τους συντελεστές, την κυρία Μαρία Παπαευσταθίου στη σελιδοποίηση και το εξώφυλλο, εσάς στην επιμέλεια.
Απάντηση: Οι εκδόσεις ΑΘΩΣ είμαστε κοντά σε ιδιώτες και βιβλιοπώλες με ποιοτικά βιβλία. Μέσα από το www.stamoulis.gr. αλλά και από τηλεφώνου, στο 210- 52 38 305, μπορούν ιδιώτες, βιβλιοπωλεία. τα μικρά βιβλιοπωλεία της γειτονιάς, η πολύτιμη αυτή αξία, να ζητήσουν πληροφορίες από τον ίδιο τον εκδοτικό οίκο. Μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων στο τμήμα πωλήσεων των εκδόσεων Άθως θα τους βοηθήσει και θα τους ενημερώσει προσωπικά, με φιλότιμο και εγκαρδιότητα.
Προσπαθούμε να κρατήσουμε ένα υψηλό επίπεδο, στις εκδόσεις Άθως τόσο για τους ενηλίκους, όπως βλέπετε με το Χάπι εντ του πατρός Διονυσίου Ταμπάκη, όσο και για τα παιδιά μας. (…) Πίσω από κάθε βιβλίο κρύβεται μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων που πασχίζει με αγάπη για αυτό.
